Vredesduif met olijftak in snavel.

Oorzaken polarisering

11-4-2019 Ruim drie jaar na de verkiezing van Trump is het eerste grootschalige onderzoek gepubliceerd naar de impact van nieuwe en minder nieuwe media op de Amerikaanse publieke sfeer en politieke landschap. De resultaten van dat onderzoek zijn te lezen in het boek Network Propaganda. Sommige conclusies in dat boek kunnen vrij opvallend genoemd worden en breken met heersende opvattingen.

 

Is de polarisering toegenomen in de samenleving? Vraag het aan de persoon naast u, en de kans is groot dat die daar volmondig 'ja' op zal antwoorden. We hebben de indruk dat meningen verscherpen en dat mensen van verschillende ideologische kampen steeds minder met elkaar in dialoog treden. Vandaar initiatieven als 'het grote gelijk' - een mediacampagne georganiseerd door onder andere De Standaard en Knack - die als doel heeft om mensen aan de uitersten van het politieke spectrum met elkaar in dialoog te laten treden. De ultieme remedie tegen polarisering, zo gaat de redenering immers, is mensen samenbrengen en laten praten met elkaar.

 

Als het over polarisering gaat, wordt ook vaak gewezen op de bepalende rol van 'de media' en in het bijzonder de sociale media. Platformen als Facebook en Twitter zouden ervoor zorgen dat mensen enkel nog geconfronteerd worden met meningen en mensen die hun eigen overtuigingen bevestigen. Hierdoor ontstaan zogenaamde 'filterbubbels' van gelijkgezinden en eenzijdige informatie. Het zijn dat soort filterbubbels en de polarisering die ze bewerkstelligen, die geleid hebben tot ondermeer de verkiezing van Donald Trump, zo gaat de ondertussen gangbare argumentatie.

 

Dat klinkt allemaal aannemelijk, maar is het ook zo? Amerikaanse wetenschappers zochten het uit aan de hand van een grote analyse van datastromen in de periode voor en na verkiezing van Trump en bundelden hun bevindingen in het ietwat taaie maar niettemin zeer lezenswaardige boek Network Propaganda: Manipulation, Disinformation, and Radicalizaion in American Politics. Wat blijkt? Het is allemaal iets complexer dan we denken dat het is.

 

Afscheuring


Als we aan politieke en maatschappelijke polarisering denken, dan gaan we meestal uit van twee of meerdere kampen die elk evenver van een denkbeeldig centrum afdrijven. Polarisering wordt altijd aanzien als een proces waar minstens twee partijen even veel aandeel in hebben. Maar net dit denkbeeld is wat de auteurs van Network Propaganda ontkrachten. Als het Amerikaanse medialandschap onder de loep wordt genomen, dan kan volgens hen niet anders dan vastgesteld worden dat vooral de rechterzijde een heel eigen media-ecosysteem heeft uitgebouwd, en dat dit geen gelijke kent aan de linkerzijde van het politieke spectrum.

 

Het rechtse media-ecosysteem moet gezien worden als een netwerk dat een sterke synergie creëert tussen zowel grotere en kleinere spelers. Het omhelst media als Fox, Breitbart, Washington Examiner of NY Post. Deze grotere media worden omgeven door een netwerk van kleinere websites, radiostations, vloggers, kranten en televisiekanalen. Wat dit ecosysteem zo uniek maakt, dat de consumenten ervan haast uitsluitend gebruik maken van media die tot dit ecosysteem behoren. Alle informatie wordt uit dit netwerk gehaald en het netwerk zelf creëert zijn eigen informatiestromen die afwijken van wat buiten dat netwerk gebeurt.

 

Er heeft zich dus, althans in de VS, een rechts netwerk van media ontwikkeld dat afscheurde van het centrum en voor zichzelf een eigen bubbel heeft gevormd. Binnen deze bubbel wordt journalistiek bedreven die zich bedient van sterke hyperbolen, beledigingen en heftige taal. Dikwijls gaat het ook om een journalistiek die erg weinig debat of tweespraak mogelijk maakt en die gericht is op het creëren van sterke emoties zoals angst, haat of woede. Bij de consumenten van deze media wordt veel minder belang gehecht aan het kritisch omgaan met informatie of journalistieke deontologie. Dit is meteen ook het grootste verschil met media die zich meer in het politieke centrum bevinden of links georiënteerd zijn. Die media zijn doorgaans pluralistischer en de gebruikers ervan komen in aanraking met veel meer verschillende standpunten dan gebruikers die zich bevinden in het rechtse media-ecosysteem. De auteurs van Network Propaganda zijn sluitend: "de prominente spelers aan de linkerzijde en in het centrum vertonen eenvoudigweg geen zelfde parallelle structuur en niet dezelfde inhoud of heftige verontwaardiging die we aan de rechterzijde waarnemen."

 

Eén van de redenen waarom het zoveel onderzoek vergt om tot deze relatieve eenvoudige - en ergens ook voor de hand liggende - conclusie te komen, is de insteek van de meeste academici en journalisten, zo claimen de auteurs van Network Propaganda. Net omdat de meeste journalisten en academici zichzelf neutraal en onpartijdig opstellen hebben ze het er moeilijk mee om conclusies te formuleren die heel duidelijk de verantwoordelijkheid bij één zijde leggen. Veel liever wijzen ze naar de rol die technologie speelt in het proces van polarisering dan naar het aandeel daarin van één zijde.

 

"Deze feiten zijn even onaangenaam voor academici die op zoek zijn naar een onpartijdige en neutrale diagnose van wat ons overkomt, als voor journalisten die institutioneel aangestuurd worden om het hele gebeuren op een niet-partijdige wijze te beschrijven", zo valt in Network Propaganda te lezen. "Beide gemeenschappen hebben de neiging om zich te concentreren op de effecten van technologie, denken we, omdat technologie iets is waar we allemaal een aandeel in hebben en waar geen beschuldigende vinger bij komt kijken."

 

Kortom, voor wie wil blijven vasthouden aan een strikte neutraliteit is het veel makkelijker om de oorzaken voor toenemende polarisering te zoeken in de werking van technologie - digitale platformen in het bijzonder - dan bij een bepaald politiek kamp. Maar de waarheid is dat de werkelijkheid helemaal niet neutraal is. Polarisering en de komst van fake news kwamen er niet door de introductie van nieuwe technologieën, maar wel door de agressieve uitbouw van een mediapolitiek complex ter rechterzijde van het politieke spectrum. Er is dus één kamp dat zich steeds verder van het centrum weg heeft bewogen: het idee dat twee kampen zich even sterk van elkaar zouden verwijderd hebben klopt niet.

 

Liberalisering

 

De wortels voor de polarisering in het mediapolitieke landschap moeten gezocht worden in de politiek, zo wordt in Network Propaganda aangetoond. Er vond in de eerste plaats een radicalisering plaats onder politici en niet onder de bevolking. Rechtse radicalisering is geen uiting van een sociaal proces dat zich vervolgens politiek vertaalt, het is andersom.

 

Een hertekening van het Amerikaanse medialandschap ligt mee aan de oorzaak van die politieke radicalisering. Het lijkt haast ondenkbaar vandaag, maar in de jaren zestig en zeventig kenmerkten Amerikaanse media zich door een zeer grote degelijkheid, ook ter rechterzijde. Dat begon te veranderen wanneer er een liberalisering en deregulering in het uitreiken van medialicenties plaatsvond in de jaren zeventig. Eén van de effecten daarvan was dat er steeds losser werd omgesprongen met de doctrine of fairness. Die doctrine of fairness was in 1949 opgesteld door de Federal Communications Commission en bepaalde dat houders van een medialicentie een bepaalde journalistieke deontologie te respecteren hadden.

 

Vanaf de jaren zeventig en tachtig viel een steile opgang waar te nemen van televangelism en ultraconservatie en rechtse radiozenders. Algauw bleek dat daar een grote markt voor was. Tot op vandaag wordt het radiolandschap in de VS haast volledig gedomineerd door (extreem)rechtse zenders. En televisie bleef niet achter. Fox News werd midden jaren negentig boven de doopvont gehouden en profileerde zich zonder scrupules als een rechtse, activistische zender die hyperbolen, fake news en moddercampagnes niet schuwde. Het is dit reeds bestaande netwerk van radio- en televisiestations, dit rechtse media-ecosysteem, waar de online ruimte zich het afgelopen decennium op entte. De Amerikaanse publieke sfeer was al gepolariseerd vóór de komst van sociale media. De rechtse bubbel is een gevolg van een politiek-institutionele en mediatieke evolutie die veel ouder is dan Twitter of Facebook.

 

De democraten en de linkerzijde zijn er nooit in geslaagd om een mediapolitiek ecosysteem uit te bouwen dat even krachtig en homogeen was als dat van de rechterzijde. In het begin van de jaren tweeduizend had je wel een linkse blogosfeer die het verzet tegen de oorlog in Irak mee vormgaf, maar die verloor gauw aan kracht en moest de duimen leggen ten opzichte van de rechtse mediasfeer.

 

En bij ons?


Het is van belang op te merken dat de conclusies in Network Propaganda van toepassing zijn op het Amerikaanse mediapolitieke landschap. Ze kunnen dus niet zomaar getransponeerd worden naar Europa of België. Maar toch biedt Network Propaganda enkele belangrijke handvaten aan om tot een kritische en minder simplistische analyse van het mediapolitieke landschap in onze contreien.

 

De observatie dat polarisering bijvoorbeeld een strikt eenzijdig proces kan zijn, is belangrijk. Intuïtief gezien lijkt dit wel degelijk ook op te gaan voor Europa. Wat de afgelopen decennia bijvoorbeeld hebben gezien, is een radicalisering van de rechterzijde ten opzichte van het centrum, zonder dat dit gepaard ging met een even sterke linkse radicalisering ten opzichte van het centrum. Ook hier lijkt polarisering in de eerste plaats dus een rechts fenomeen te zijn.

 

Een andere belangrijke les die Network Propaganda ons leert is dat we oorzaak van polarisering en radicalisering niet botweg kunnen toeschrijven aan de introductie van nieuwe communicatietechnologieën. Radicalisering is een gevolg van politieke initiatieven en door politiek aangedreven institutionele wijzigingen.

 

Radicaliseringsprocessen op sociale media en het ontstaan van filterbubbels binnen die sociale media zijn in die zin eerder symptomen in plaats van oorzaken. Dit neemt niet weg dat nieuwe media bepaalde processen wel degelijk kunnen versnellen of intensifiëren. Maar dit mag niet overschat worden. Het gros van de achterban van Trump waren bijvoorbeeld in de eerste plaats televisiekijkers en geen sociale media gebruikers.

 

Thomas Decreus


Deze bijdrage is gelicenseerd onder een Creative Commons Naamsvermelding-NietCommercieel-GeenAfgeleideWerken 2.0 België licentie

Bron: De Wereld Morgen