Uitspraak Internationaal Gerechtshof:
Algemeen verbod op gebruik- en dreigen met gebruik van kernwapens
(Zonder enige uitzondering?)Artikel van Ton van Asseldonk, lid van IALANA, de internationale organisatie van juristen tegen kernwapens.
Op Maandag, 8 juli was eindelijk 'De Dag' aangebroken. De dag waar jaren naartoe was gewerkt en waar met hoogopgelopen spanning naar was uitgezien: de dag van de uitspraak van het Internationaal Gerechtshof inzake het verzoek daartoe van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties. "Is gebruik of dreigen met gebruik van kernwapens in enige omstandigheid ooit geoorloofd", zo luidde de juridische vraag waarop een antwoord werd verzocht.
De uitspraak
Het lezen van de uitspraak duurde drie volle uren: de voorzitter ging uitvoerig in op alle van toepassing zijnde regels van internationaal recht en op de argumenten van de deelnemende staten. Hij concludeerde als volgt:
'Uit de bovengenoemde eisen (van het internationale recht) volgt dat het gebruik van kernwapens of het dreigen daarmee in het algemeen in strijd zal zijn met de rechtsregels die betrekking hebben op gewapende conflicten, speciaal met de beginselen en regels van het humanitair oorlogsrecht'.
'Uit de huidige stand van het internationale recht en de ter beschikking staande feiten kan het Hof echter niet definitief beslissen of dreigen met- of gebruiken van kernwapens in een extreme sitatie van zelfverdediging, waarin het naakte overleven van een staat op het spel staat ook onrechtmatig zou zijn'.
Na afloop ging er een luid gejuich op van de actievoerders: we hebben gewonnen! 'De uitspraak is mooier dan we ooit hadden durven dromen', zei Phon van den Biesen, internationaal secretaris van juristen tegen kernwapens (IALANA). En een Japanse hoogleraar staatsrecht, die speciaal was over gevlogen, stelde: 'dit was het hoogst haalbare'.
We hebben gewonnen, maar niet volstrekt!
De vraag luidde: 'is er enige omstandigheid, waarin gebruik en dreigen wél geoorloofd zou zijn?'.
Hierop bleef het Hof het antwoord schuldig!
Er is een zeer bepaalde omstandigheid waarover het meende 'geen definitief oordeel' te kunnen vellen, namelijk die waarin het naakte voortbestaan van een staat op het spel staat 'in een extreme situatie van zelfverdediging'.Zeven van de veertien rechters sloten zich aan bij de formulering van dit voorbehoud op de algemene uitspraak. Zeven andere stemden tegen. De tegenstemmers kenden geen enkele aarzeling, maar op zeer verschillende gronden! Rechters uit drie kernwapenstaten (Verenigde Staten, Frankrijk, Verenigd Koninkrijk) plus , verbazingwekkend, de Japanse rechter, (in totaal dus een duidelijke minderheid!) wensten een uitspraak over een recht op zelfverdeding met kernwapens in 'sommige omstandigheden'. Drie andere rechters vonden dat het verbod wel degelijk absoluut geldt en geen enkele uitzondering toelaat.
Een waarschuwing bij het voorbehoud!
De stemmen staakten dus! Normaliter kan zo'n situatie zich niet voordoen: het Hof hoort 15 leden te hebben, één van de rechters is echter onlangs overleden en nog niet vervangen.
De voorzittersstem geeft in zo'n situatie de doorslag. De president koos de kant van de 'aarzelaars', maar maakte daarbij zelf 'een voorbehoud bij het voorbehoud' door te stellen dat 'men de overleving van de staat niet zonder meer boven alle andere overwegingen kan stellen, in het bijzonder niet boven de overleving van de mensheid zelve'.Wat bewoog de 'aarzelaars'?
Het Handvest van de Verenigde Naties erkent maar één situatie van eventueel legitiem geweld: de situatie van zelfverdeding. De wijze van zelfverdediging is weer aan allerlei rechtregels gebonden. Een belangrijk principe is de regel van proportionaliteit (= evenredigheid): de verdediging mag niet meer geweld gebruiken dan voor de afweer noodzakelijk is.
Als nu door een aanval jouw totale vernietiging is begonnen, mag je dan die aanval met totale vernietigingsmiddelen beantwoorden? Hier botst, zegt de president, Mohammed Bedjaoui, het quasi 'natuurlijke' recht op zelfverdeding frontaal op de onaantastbare normen van het humanitaire recht.
Zoiets als in een individueel geval van noodweer: hij is bezig mij te wurgen, mag ik hem in mijn doodsnood met de schaar die onder mijn bereik ligt doodsteken?
De vergelijking lijkt aardig, maar gaat absoluut niet op: bij het grijpen naar kernwapens vernietig je niet slechts de aanvaller, maar ook onnoembare aantallen onschuldigen in ruimte en tijd!
Daarom blijft de aarzeling in deze van het hoogste rechtscollege ter wereld toch een vreemde zaak!
Zelfs rechters die vóór de aarzelende formulering stemden, beseften dat. Zo schrijft de Hongaarse rechter Herczegh: 'De beginselen van het humanitair oorlogsrecht verbieden categorisch het gebruik van massavernietigingswapens en laten geen uitzondering toe'. De Italiaanse rechter Ferrari Bravo noemt de formulering 'heel onbevredigend en weinig moedig'.Niettemin kwalificeert Nederlands topkrant, de NRC, de uitspraak als 'ongemeen pittige taal voor een internationaal hof'! (hoofdartikel van 18 juli 1996)
Hebben we gewonnen?
Misschien is het beter te zeggen: er is belangrijke winst behaald.
Waaruit bestaat die winst?De voorzitter van het Hof, Mohammed Bedjaoui, noemde ons leven met de bom 'een lange reis door de nacht' (Citaat uit de Koran). Laten we de pas versnellen naar de ochtend!
- Het is nu volstrekt helder dat de atoombommen op Hiroshima en Nagasaki in strijd waren met het internationale recht. Hetzelfde geldt definitief voor elk eerste gebruik (first use) en voor de talloze keren dat VS of SU dreigden met gebruik.
- Het lopende Nederlandse tweede proces tegen de staat is door deze uitspraak veel sterker komen te staan.
- De defensiestrategieën van staten kunnen getoetst worden aan deze uitspraak.
- De staten die met ons meededen in het World Court Project hebben de smaak te pakken. Voor het eerst hebben ze kunnen ervaren dat het loont gezamenlijk tegen de machtige nucleaire staten op te treden. Er wordt samen met hen al gewerkt aan een ontwerp voor een kernontwapeningsverdrag.
- De miljoenen mensen die 'Verklaringen van Openbaar rechtsbewustzijn' hebben ondertekend kunnen tevreden zijn dat het Hof hun verklaringen volkenrechtelijk van betekenis achtte: het Hof heeft de geldigheid van de Martensclausule uitdrukkelijk herbevestigd. (Dit is de clausule van de Haagse Conventie waarop de ondertekenaars een beroep deden). Met de 'eisen van het openbaar rechtsbewustzijn' kunnen we nu meer dan ooit actie voeren!
- Het juridische verplichtend karakter van artikel VI van het Non Proliferatie Verdrag is door het Hof nadrukkelijk onderstreept. Dit geeft actievoerders meer inspiratie en meer kracht bij het streven naar een nucleair ontwapeningsverdrag.
Ton van Asseldonk- de Vries
Naschrift. Ook de Wereld Gezondheids Organisatie had het Hof om een uitspraak over kernwapengebruik gevraagd. Dit verzoek is niet ontvankelijk verklaard. De organisatie zou niet gerechtigd zijn deze juridische vraag te stellen.